Πολλοί ισχυρίζονται ότι οι Κύπριοι πάσχουμε από καταναλωτική υστερία. Λοιδορούν τις χιλιάδες των συμπολιτών κάθε ηλικίας που συνωστίζονται στα παντοία τεμένη της κατανάλωσης για να θυσιάσουν τα άλλοτε πενιχρά και άλλοτε παχυλά τους εισοδήματα στο σύγχρονο θεό της Αγοράς. Εξαπολύουν μύδρους κατά παντός “υπευθύνου”, με εξειδίκευση στους διαφημιστές και στα μέσα ενημέρωσης, ως εάν αυτοί παράγουν τις αιτίες του φαινομένου, και απαιτούν “ώς εδώ και μη παρέκει”, επειδή “οδεύομεν κατά κρημνών”, αν δεν πάρουμε έγκαιρα ανασχετικά μέτρα, με προσφορότερο την αποταμίευση, “φασούλι το φασούλι γεμίζει το σακούλι” - δηλαδή τα κέρδη των Τραπεζών.
Δεν ξέρω σε ποια απόσταση βρίσκεται ο κρημνός, φοβάμαι, όμως, πως αν όντως είναι σε απόσταση κινδύνου, αυτό που μας βλάφτει περισσότερο είναι ο στρουθοκαμηλισμός, ήτοι η εθελούσια παραθεώρηση των πραγματικών αιτίων, καθώς και των πράγματι αποτελεσματικών παρεμβάσεων που θα προκαλούσαν αλλαγή πορείας.
Αλλά πώς προκύπτει ο καταναλωτισμός; Η κατανάλωση είναι η δίδυμη αδερφή της παραγωγής. Τι λέω δίδυμη, σιαμαία είναι! Η παραγωγή απαιτεί κατανάλωση, διαφορετικά δεν μπορεί να ζήσει ούτε στιγμή. Αν το πρότυπο ανάπτυξης που επιλέγουμε προωθεί την παραγωγή, παίρνουμε μαζί -μας αρέσει, δε μας αρέσει- και την κατανάλωση. Όταν προχωρούμε σε εκβιομηχάνιση και μαζικοποιούμε την κατασκευή προϊόντων, ή όταν οργανώνουμε και προσφέρουμε εκλεπτυσμένες υπηρεσίες, παράλληλα δημιουργούμε και καταναλωτικό κοινό που θα αγοράσει και χρησιμοποιήσει και αναλώσει αυτά τα προϊόντα και αυτές τις υπηρεσίες στις παραγόμενες ποσότητες. Δε γίνεται αλλιώς. Η κατανάλωση είναι ο ανάλογος στόχος της παραγωγής. Είναι χαρακτηριστικό ότι συχνά κάνουμε λόγο για αύξηση της παραγωγικότητας, συνεπώς και της παραγωγής, για να μεγιστοποιήσουμε την ανάπτυξη και να αυξήσουμε τις δυνατότητες της οικονομίας. Πώς, όμως, θα διατεθεί το προκύπτον, το οποίο, προφανώς, δεν προορίζεται για πέταμα! Η οικονομική ανάπτυξη απαιτεί την επέδυση κεφαλαίων και εργασίας στην παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών για να αποδώσουν κέρδη/νέα κεφάλαια, να δημιουργήσουν νέες θέσεις εργασίας, να προσπορίσουν στο κράτος φόρους κ.ου.κ. ΄Ολα αυτά, όμως, προϋποθέτουν πως το μέγιστο από τα εκάστοτε προκύπτοντα εισοδήματα θα ανακυκλώνονται με την κατανάλωση. Αν η αλυσίδα σταματήσει, το οικοδόμημα καταρρέει. Είναι, λοιπόν, αναγκαίο για το πρότυπο της οικονομικής ανάπτυξης, η ανάλογη πρόοδος του ζεύγους παραγωγή-κατανάλωση.
Επιμένοντας, ας πάρουμε ένα πολύ ενδεικτικό πρόσφατο παράδειγμα. Πριν μερικά χρόνια, όταν το χωριό Κάμπος κινδύνευε να μείνει χωρίς κατοίκους εξαιτίας της έλλειψης οποιασδήποτε ανάπτυξης, ρίχτηκε η ιδέα “φυτέψτε ακτινίδια”. Σιγά σιγά γέμισαν τα περιβόλια, και να σου σήμερα τεράστιες ποσότητες καρπών ακτινιδίου αδιάθετες, γιατί η κατανάλωση είναι σημαντικά μικρότερη από την παραγωγή. Πρέπει, λοιπόν, να αυξηθεί η δίδυμη, είπαμε η σιαμαία, διαφορετικά πάει ο Κάμπος. Τρόπος; Ο “από μηχανής θεός” αγοράζει τα πλεονάζοντα ακτινίδια για να τα μεταποιήσει σε λικέρ και μαρμελάδα, ώστε να μπορέσουν να διατεθούν. Για να επιτευχθεί αυτό, τα νέα προϊόντα πρέπει να προωθηθούν στην αγορά και όχι απλώς να πάρουν τη θέση κάποιων άλλων που τώρα πωλούνται, αλλά να μπουν στις ανάγκες των αγοραστών επιπροσθέτως προς τα άλλα. Έτσι, δηλαδή, σύντομα στην κάβα μας θα έχουμε και λικέρ ακτινιδίου που σήμερα δεν έχουμε και στο ερμάρι της κουζίνας μας και μαρμελάδα ακτινιδίου που σήμερα δεν έχουμε. Για να μπορούμε αρκούντως γλυκαζόμενοι να αποκηρύττουμε μετά βδελυγμίας τον καταναλωτισμό. Ενώ, βέβαια, συγχρόνως θα τον αναπαράγουμε είτε ενσυνειδήτως ως κερδοσκόποι που γνωρίζουμε ότι μόνο με την ύπαρξή του εξασφαλίζουμε/αυξάνουμε τα κέρδη μας (ενίοτε και εν ονόματι της φιλαλληλίας), είτε ασυνειδήτως ως “θύματά” του που μέσα από την αμοιβαία πρόκληση εξωθούμε ο ένας τον άλλο σε νέες ανάγκες και νέες εξαρτήσεις. Γιατί το καταναλωτικό κοινό δε φυτρώνει σαν τα μανιτάρια· προκύπτει όταν α) δημιουργούνται οι δυνατότητες κατανάλωσης με την υπερεργασία και την αύξηση των αμοιβών, β) παρέχονται τα κίνητρα με την παραγωγή νέων προϊόντων, τη διαφήμιση και την επινόηση νέων τρόπων εμπορίας και γ) τυγχάνουν συστηματικής εκμετάλλευσης τα ψυχολογικά βάθρα της αγοράς, όπως ο μιμητισμός και η επίδειξη.
Και το οδυνηρότερο· δεν είναι εφικτό να μετριασθούν τα πράγματα, να αποφευχθεί η “σπατάλη” ή “η επιπόλαια, η αλόγιστη κατανάλωση”. Αν επιβάλουμε συγκρατημένη κατανάλωση θα πρέπει να έχουμε και συγκρατημένη παραγωγή, άρα μηδενικούς ή αρνητικούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης. Ο καταναλωτισμός, ας το παραδεχτούμε, αποτελεί απλώς την εκδήλωση, την έκφραση της κυρίαρχης θέσης στη ζωή μας, που δώσαμε στις οικονομικές αξίες. Ας μην προσπαθούμε να κρύψουμε το κεφάλι μας στην άμμο.
Αν “η μανία για κατανάλωση έχει χάσει κάθε σχέση με τις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων”, αν “ζούμε τη διαστροφή όπου η ευχαρίστηση δεν έγκειται στη χρήση των αγαθών, αλλά στην αγορά, την απόκτησή τους”, αν “ο παράδεισος του σύγχρονου ανθρώπου δεν μπορεί πια να είναι ένας δροσερός κήπος, αλλά ένα υπερκατάστημα με αφθονία αγαθών”, το αίτιο βρίσκεται στην απολυτοποίηση των οικονομικών αξιών. Ο εγκλωβισμός, η παγίδευσή μας στον καταναλωτισμό είναι συνέπεια της επιλογής του συγκεκριμένου προτύπου ανάπτυξης όπου κυρίαρχη, σχεδόν μοναδική θέση κατέχουν οι οικονομικές αξίες σε βάρος άλλων αξιών όπως οι αισθητικές, οι ανθρωπιστικές, οι κοινωνιστικές, οι πολιτιστικές. Η ανισορροπία αυτή μας έχει, μέσω της ασυγκράτητης δίψας της απληστίας, καταστήσει τοξικομανείς της ευμάρειας. Τοξικομανείς που αναζητούμε εναγώνια την αείποτε αυξανόμενη δόση μας· τοξικομανείς που, φυσικά, αποστρέφουμε τα αισθητήριά μας από την προϊούσα καταστροφή της υγείας και του περιβάλλοντός μας· τοξικομανείς που παριστάνουμε ότι αγνοούμε πως το πρότυπο ανάπτυξης που ακολουθούμε προϋποθέτει την εξαντλητική εκμετάλλευση των πηγών της ζωής, και έχει συνέπεια τον κατήφορο του καταναλωτικού καταναγκασμού.
Δεν επιλέξαμε την απληστία, την ευμάρεια, τον καταναλωτισμό, την καταστροφή· επιλέξαμε, όμως, το γενεσιουργό αίτιό τους, την αποκλειστικά οικονομική ανάπτυξη. Χρειάζεται επειγόντως, τώρα που συνειδητοποιούμε τα αδιέξοδα και τους κρημνούς, αναθεώρηση του προτύπου ανάπτυξης της κοινωνίας μας, ώστε να επιτυγχάνεται η ισόρροπη μεγέθυνση όλων των τομέων της ζωής μας και όλων των πλευρών της ύπαρξής μας. Χρειάζεται ριζική αντιμετώπιση του ζητήματος της ανάπτυξης, ώστε η σκυτάλη των προτεραιοτήτων της κοινωνίας μας να παραδοθεί από τις επικρατούσες ιλιγγιώδεις οικονομικές απαιτήσεις, στα χέρια της ήρεμης ικανοποίησης του τρίπτυχου των ουσιαστικών αναγκών μας, των πνευματικών, των συναισθηματικών και των υλικών, με ιεράρχηση αντίστοιχη με την πραγματική βαρύτητα κάθε κατηγορίας. Χρειαζόμαστε μια διαδικασία αποτοξίνωσης, η οποία θα είναι αποτελεσματική μόνο αν θεμελιώνεται στη μετά-νοια, δηλονότι τη συνειδητοποίηση της αμαρτίας -του σφάλματος, της αστοχίας, της λαθεμένης επιλογής- και στη στερρή απόφαση για αλλαγή κατεύθυνσης, που μπορεί να υποβοηθηθεί από την άσκηση ηθελημένης εγκράτειας. Χρειαζόμαστε, απλά, νέο πρότυπο ανάπτυξης.
Δεν ξέρω σε ποια απόσταση βρίσκεται ο κρημνός, φοβάμαι, όμως, πως αν όντως είναι σε απόσταση κινδύνου, αυτό που μας βλάφτει περισσότερο είναι ο στρουθοκαμηλισμός, ήτοι η εθελούσια παραθεώρηση των πραγματικών αιτίων, καθώς και των πράγματι αποτελεσματικών παρεμβάσεων που θα προκαλούσαν αλλαγή πορείας.
Αλλά πώς προκύπτει ο καταναλωτισμός; Η κατανάλωση είναι η δίδυμη αδερφή της παραγωγής. Τι λέω δίδυμη, σιαμαία είναι! Η παραγωγή απαιτεί κατανάλωση, διαφορετικά δεν μπορεί να ζήσει ούτε στιγμή. Αν το πρότυπο ανάπτυξης που επιλέγουμε προωθεί την παραγωγή, παίρνουμε μαζί -μας αρέσει, δε μας αρέσει- και την κατανάλωση. Όταν προχωρούμε σε εκβιομηχάνιση και μαζικοποιούμε την κατασκευή προϊόντων, ή όταν οργανώνουμε και προσφέρουμε εκλεπτυσμένες υπηρεσίες, παράλληλα δημιουργούμε και καταναλωτικό κοινό που θα αγοράσει και χρησιμοποιήσει και αναλώσει αυτά τα προϊόντα και αυτές τις υπηρεσίες στις παραγόμενες ποσότητες. Δε γίνεται αλλιώς. Η κατανάλωση είναι ο ανάλογος στόχος της παραγωγής. Είναι χαρακτηριστικό ότι συχνά κάνουμε λόγο για αύξηση της παραγωγικότητας, συνεπώς και της παραγωγής, για να μεγιστοποιήσουμε την ανάπτυξη και να αυξήσουμε τις δυνατότητες της οικονομίας. Πώς, όμως, θα διατεθεί το προκύπτον, το οποίο, προφανώς, δεν προορίζεται για πέταμα! Η οικονομική ανάπτυξη απαιτεί την επέδυση κεφαλαίων και εργασίας στην παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών για να αποδώσουν κέρδη/νέα κεφάλαια, να δημιουργήσουν νέες θέσεις εργασίας, να προσπορίσουν στο κράτος φόρους κ.ου.κ. ΄Ολα αυτά, όμως, προϋποθέτουν πως το μέγιστο από τα εκάστοτε προκύπτοντα εισοδήματα θα ανακυκλώνονται με την κατανάλωση. Αν η αλυσίδα σταματήσει, το οικοδόμημα καταρρέει. Είναι, λοιπόν, αναγκαίο για το πρότυπο της οικονομικής ανάπτυξης, η ανάλογη πρόοδος του ζεύγους παραγωγή-κατανάλωση.
Επιμένοντας, ας πάρουμε ένα πολύ ενδεικτικό πρόσφατο παράδειγμα. Πριν μερικά χρόνια, όταν το χωριό Κάμπος κινδύνευε να μείνει χωρίς κατοίκους εξαιτίας της έλλειψης οποιασδήποτε ανάπτυξης, ρίχτηκε η ιδέα “φυτέψτε ακτινίδια”. Σιγά σιγά γέμισαν τα περιβόλια, και να σου σήμερα τεράστιες ποσότητες καρπών ακτινιδίου αδιάθετες, γιατί η κατανάλωση είναι σημαντικά μικρότερη από την παραγωγή. Πρέπει, λοιπόν, να αυξηθεί η δίδυμη, είπαμε η σιαμαία, διαφορετικά πάει ο Κάμπος. Τρόπος; Ο “από μηχανής θεός” αγοράζει τα πλεονάζοντα ακτινίδια για να τα μεταποιήσει σε λικέρ και μαρμελάδα, ώστε να μπορέσουν να διατεθούν. Για να επιτευχθεί αυτό, τα νέα προϊόντα πρέπει να προωθηθούν στην αγορά και όχι απλώς να πάρουν τη θέση κάποιων άλλων που τώρα πωλούνται, αλλά να μπουν στις ανάγκες των αγοραστών επιπροσθέτως προς τα άλλα. Έτσι, δηλαδή, σύντομα στην κάβα μας θα έχουμε και λικέρ ακτινιδίου που σήμερα δεν έχουμε και στο ερμάρι της κουζίνας μας και μαρμελάδα ακτινιδίου που σήμερα δεν έχουμε. Για να μπορούμε αρκούντως γλυκαζόμενοι να αποκηρύττουμε μετά βδελυγμίας τον καταναλωτισμό. Ενώ, βέβαια, συγχρόνως θα τον αναπαράγουμε είτε ενσυνειδήτως ως κερδοσκόποι που γνωρίζουμε ότι μόνο με την ύπαρξή του εξασφαλίζουμε/αυξάνουμε τα κέρδη μας (ενίοτε και εν ονόματι της φιλαλληλίας), είτε ασυνειδήτως ως “θύματά” του που μέσα από την αμοιβαία πρόκληση εξωθούμε ο ένας τον άλλο σε νέες ανάγκες και νέες εξαρτήσεις. Γιατί το καταναλωτικό κοινό δε φυτρώνει σαν τα μανιτάρια· προκύπτει όταν α) δημιουργούνται οι δυνατότητες κατανάλωσης με την υπερεργασία και την αύξηση των αμοιβών, β) παρέχονται τα κίνητρα με την παραγωγή νέων προϊόντων, τη διαφήμιση και την επινόηση νέων τρόπων εμπορίας και γ) τυγχάνουν συστηματικής εκμετάλλευσης τα ψυχολογικά βάθρα της αγοράς, όπως ο μιμητισμός και η επίδειξη.
Και το οδυνηρότερο· δεν είναι εφικτό να μετριασθούν τα πράγματα, να αποφευχθεί η “σπατάλη” ή “η επιπόλαια, η αλόγιστη κατανάλωση”. Αν επιβάλουμε συγκρατημένη κατανάλωση θα πρέπει να έχουμε και συγκρατημένη παραγωγή, άρα μηδενικούς ή αρνητικούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης. Ο καταναλωτισμός, ας το παραδεχτούμε, αποτελεί απλώς την εκδήλωση, την έκφραση της κυρίαρχης θέσης στη ζωή μας, που δώσαμε στις οικονομικές αξίες. Ας μην προσπαθούμε να κρύψουμε το κεφάλι μας στην άμμο.
Αν “η μανία για κατανάλωση έχει χάσει κάθε σχέση με τις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων”, αν “ζούμε τη διαστροφή όπου η ευχαρίστηση δεν έγκειται στη χρήση των αγαθών, αλλά στην αγορά, την απόκτησή τους”, αν “ο παράδεισος του σύγχρονου ανθρώπου δεν μπορεί πια να είναι ένας δροσερός κήπος, αλλά ένα υπερκατάστημα με αφθονία αγαθών”, το αίτιο βρίσκεται στην απολυτοποίηση των οικονομικών αξιών. Ο εγκλωβισμός, η παγίδευσή μας στον καταναλωτισμό είναι συνέπεια της επιλογής του συγκεκριμένου προτύπου ανάπτυξης όπου κυρίαρχη, σχεδόν μοναδική θέση κατέχουν οι οικονομικές αξίες σε βάρος άλλων αξιών όπως οι αισθητικές, οι ανθρωπιστικές, οι κοινωνιστικές, οι πολιτιστικές. Η ανισορροπία αυτή μας έχει, μέσω της ασυγκράτητης δίψας της απληστίας, καταστήσει τοξικομανείς της ευμάρειας. Τοξικομανείς που αναζητούμε εναγώνια την αείποτε αυξανόμενη δόση μας· τοξικομανείς που, φυσικά, αποστρέφουμε τα αισθητήριά μας από την προϊούσα καταστροφή της υγείας και του περιβάλλοντός μας· τοξικομανείς που παριστάνουμε ότι αγνοούμε πως το πρότυπο ανάπτυξης που ακολουθούμε προϋποθέτει την εξαντλητική εκμετάλλευση των πηγών της ζωής, και έχει συνέπεια τον κατήφορο του καταναλωτικού καταναγκασμού.
Δεν επιλέξαμε την απληστία, την ευμάρεια, τον καταναλωτισμό, την καταστροφή· επιλέξαμε, όμως, το γενεσιουργό αίτιό τους, την αποκλειστικά οικονομική ανάπτυξη. Χρειάζεται επειγόντως, τώρα που συνειδητοποιούμε τα αδιέξοδα και τους κρημνούς, αναθεώρηση του προτύπου ανάπτυξης της κοινωνίας μας, ώστε να επιτυγχάνεται η ισόρροπη μεγέθυνση όλων των τομέων της ζωής μας και όλων των πλευρών της ύπαρξής μας. Χρειάζεται ριζική αντιμετώπιση του ζητήματος της ανάπτυξης, ώστε η σκυτάλη των προτεραιοτήτων της κοινωνίας μας να παραδοθεί από τις επικρατούσες ιλιγγιώδεις οικονομικές απαιτήσεις, στα χέρια της ήρεμης ικανοποίησης του τρίπτυχου των ουσιαστικών αναγκών μας, των πνευματικών, των συναισθηματικών και των υλικών, με ιεράρχηση αντίστοιχη με την πραγματική βαρύτητα κάθε κατηγορίας. Χρειαζόμαστε μια διαδικασία αποτοξίνωσης, η οποία θα είναι αποτελεσματική μόνο αν θεμελιώνεται στη μετά-νοια, δηλονότι τη συνειδητοποίηση της αμαρτίας -του σφάλματος, της αστοχίας, της λαθεμένης επιλογής- και στη στερρή απόφαση για αλλαγή κατεύθυνσης, που μπορεί να υποβοηθηθεί από την άσκηση ηθελημένης εγκράτειας. Χρειαζόμαστε, απλά, νέο πρότυπο ανάπτυξης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου