Χαιρετισμοί!

Απόψε τελέσαμε την Ακολουθία του Μικρού Αποδείπνου. Μια Ακολουθία καθημερινή και συνηθισμένη στη δημόσια λατρεία της Εκκλησίας. Όπως δηλώνει και το όνομά της, τελείται μετά το δείπνο, το βραδυνό φαγητό, και κλείνει τον κύκλο της ημερήσιας προσευχής. Το Απόδειπνο δεν είναι ασματική Ακολουθία· το περιεχόμενο του εξαντλείται σε ευχές και δαυιτικούς ψαλμούς.  Όμως απόψε, στο πλαίσιο του Αποδείπνου, περιλαμβάνονταν δυο εξαιρετικά ποιήματα από τον υμνολογικό πλούτο της Ορθοδοξίας που λίγες μόνο φορές το χρόνο χρησιμοποιούνται.  Κι αυτό γιατί η Εκκλησία έχει ορίσει τις Παρασκευές που περιβάλλουν τη μεγάλη δεσποτική γιορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, στο Απόδειπνο να εντάσσονται α. το κοντάκιο του Ρωμανού του Μελωδού «Εις τον Ευαγγελισμόν της Θεοτόκου» που μετονομάστηκε για ιστορικούς λόγους «Ακάθιστος ΄Υμνος» και β. ο κανόνας του Ιωσήφ του ποιητή «Εις τον Ακάθιστον ΄Υμνον».

Ο Ρωμανός ο Μελωδός έζησε και δημιούργησε τον 6^ο αιώνα. Την εποχή εκείνη η υμνολογία της Εκκλησίας εκφραζόταν κυρίως με τη σύνθεση εκτεταμένων ποιημάτων μιας συγκεκριμένης φόρμας, που ονομάζονταν κοντάκια επειδή συνήθως καταγράφονταν σε πλατειές κορδέλλες δέρματος (περγαμηνές) που τυλίγονταν σε κυλινδρικά κομμάτια ξύλου, τους κοντούς. Το ποίημα ξεκινούσε με ένα προοιμιακό ύμνο και ακολουθούσαν πολλοί άλλοι, κάτι σαν στροφές που κατέληγαν σε επαναλαμβανόμενα εφύμνια. Το κοντάκιον «Εις τον Ευαγγελισμόν της Θεοτόκου» ξεκινά με τον ύμνο «Το προσταχθέν μυστικώς» ο οποίος ακολουθείται από 24 στροφές που εναλλάξ καταλήγουν στα εφύμνια «Χαίρε νύμφη ανύμφευτε» και «Αλληλούια». Το κοντάκιο εγκωμιάζει την ενανθρώπηση του λόγου του Θεού που έχει αφετηρία τον Ευαγγελισμό και, όπως δηλώνεται ήδη από το προοίμιό του, εμπνέεται από το χαιρετισμό του αρχαγγέλου Γαβριήλ προς τη παρθένο Μαρία «Χαίρε κεχαριτωμένη, ο Κύριος μετά σου». Οι ωραιότεροι στίχοι του ποιήματος είναι εκείνοι που εξυμνούν το ρόλο της Παναγίας στη σωτηρία του ανθρώπινου γένους. ΄Ετσι, το κοντάκιο του Ρωμανού μπορεί να χαρακτηριστεί ως ο πιο υπέροχος ύμνος στη Θεοτόκο που διαθέτει η Εκκλησία. Λίγες δεκαετίες μετά τη σύνθεση και την ένταξή του στη Λατρεία το κοντάκιο συνδέθηκε με ένα ιστορικό γεγονός που του έδωσε καινούριο όνομα. Η Κωνσταντινούπολη επολιορκείτο από έχθρούς, ο στρατός κι ο αυτοκράτορας ήσαν μακριά και ο πατριάρχης Σέργιος κάλεσε το λαό να ψάλλει αδιάκοπα τον ύμνο του Ρωμανού για να προσελκυστεί η παρέμβαση της Θεοτόκου για σωτηρία της Πόλης. Το θαύμα συντελέστηκε, η Πόλη σώθηκε, ο Σέργιος συνέθεσε ένα καινούριο προοίμιο στο κοντάκιο, ένα  νικητήριο παιάνα ευχαριστίας προς τη Θεοτόκο: «Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια...», και ο λαός κλήθηκε να ψάλλει όρθιος στην Αγία Σοφία το κοντάκιο με το καινούριο προοίμιο. Από τότε το κοντάκιο λέγεται «Ακάθιστος Ύμνος» και κύριο προοίμιό του είναι ο νικητήριος παιάνας του Σεργίου. 

Δυο αιώνες αργότερα ο τρόπος έκφρασης της υμνολογίας της Εκκλησίας είχε αλλάξει και τα αρχαιοπρεπή κοντάκια είχαν παραχωρήσει τη θέση τους στη λατρεία στα απλούστερα και πιο σύγχρονα ποιήματα που ονομάζονταν κανόνες γιατί οι στροφές τους, τα τροπάρια, κανονίζονταν, δηλαδή είχαν ως βάση συγκεκριμένα προϋπάρχοντα πρότυπα, τους ειρμούς. Ίσως ο σπουδαιότερος ποιητής κανόνων ήταν ο Ιωσήφ. Ανάμεσα στα υπέροχα έργα του ξεχωρίζει ο κανόνας «Σοι πρέπει χαίρειν μόνη» ή αλλιώς ο κανόνας «Εις τον Ακάθιστον ΄Υμνον».

Ἱλαρὸς δότης

Β΄Κορ. 9:7   Ρωμ. 12:8

Ο μακαριστός Βασίλειος ήταν ιλαρός δότης! Αφότου τον πρωτοσυνάντησα, με εξέπλησσε η ιλαρότητα των δοσιμάτων του· χρειάστηκε να περάσουν χρόνια, με όσα αυτά συνεπάγονται, για να καταλάβω από πού ερχόταν η ιλαρότητα.

Για την παραγωγή ενός χαρισματούχου-ιλαρού δότη απαιτείται ισχυρή δόση ταπεινοφροσύνης. Εννοώ την ταπεινοφροσύνη στην κυριολεξία, που κύριος χαρακτήρας της είναι η βεβαιότητα πως των πνευματικών χαρισμάτων και των άλλων αγαθών που διαθέτει κανείς, δεν είναι παρά ο απλός διαχειριστής. Το ταπεινό φρόνημα πληροφορεί τον άνθρωπο πως ό,τι του χορηγήθηκε δεν είναι μόνο για ιδίαν χρήση και απόλαυση, αλλά και για διανομή στους αδελφούς του· πολύ περισσότερο δεν είναι αμοιβή του, αλλά χρέος του, δεν του δόθηκε κατ’ αξίαν, αλλά κατά χάριν! 

Ο μακαριστός Βασίλειος ήταν ιλαρός δότης, ως ταπεινόφρων!

1972· ένας φίλος συμφοιτητής, αγρινιώτης, επιμένει να μου γνωρίσει ένα σπουδαίο δεσπότη. Μονή Πετράκη· προσκυνούμε στο ναό· βγαίνω πρώτος, προσανατολίζομαι, συμπεραίνω πως ένας δεσπότης δεν μπορεί παρά να μένει στο ψηλό κτήριο ανατολικά, με τις καμάρες, και κατευθύνομαι προς τα κει. Στις επόμενες στιγμές με ανακαλεί ο συμφοιτητής: από δω· και δείχνει βορινά. Αστειεύεται, σκέφτομαι, και τη σκέψη μου επιβεβαιώνει ο εργάτης της Μονής που ρεμβάζει ακουμπημένος στην πόρτα του παραδιπλανού κελιού. Κι όμως· το κελί του δεσπότη είναι εδώ! Πλήθος φορές από τότε απόλαυσα την απλότητα και την προσήνεια που ανάβλυζε από την ουσιαστική ταπεινοφροσύνη που τον διέκρινε· και στα καθημερινά και στα μεγάλα.

Το άλλο που απαιτείται για την παραγωγή ιλαρού δότη είναι ισχυρή πρόθεση αυτοανάλωσης για χάρη του πλησίον. Εννοώ εκείνη τη δύναμη ψυχής που προμηθεύει τον άνθρωπο με την αμετρία να δαπανά το έχειν του χωρίς υπολογισμό των συνεπειών. Και το έχειν δεν εξαντλείται στα περιουσιακά στοιχεία, αλλά περισσότερο περιλαμβάνει και όσα τον διατηρούν στο επίπεδο που εκάστοτε κατακτά ως μέλος της κοινωνίας· ας πούμε το λεγόμενο κύρος ή το λεγόμενο γόητρο!

Ο μακαριστός Βασίλειος ήταν ιλαρός δότης, ως άνθρωπος θυσίας! Όταν συμπληρώθηκε η αγιογράφηση του Καθολικού της Μονής Πετράκη και δημοσιεύτηκαν οι εικόνες των αγίων προστατών των Εκκλησιών των χωρών της χερσονήσου του Αίμου που διατελούσαν υπό σοβιετική κατοχή, ρίχθηκε η ιδέα να ετοιμάσουμε χιλιάδες έντυπα αντίγραφα και να τα διοχετεύσουμε στις τοπικές εκκλησιαστικές αρχές. Ενθουσιασμός στους συνεργάτες· βέβαια, δε νοιάστηκε κανείς ποιος θα κρέμαζε την κουδούνα στη ουρά της γάτας! Στο πράσινο Peugeot φορτώθηκε το καλοκαίρι του 1973 το απαγορευμένο υλικό, και, καθώς φτάναμε στους Ευζώνους, μας έπιασε η αγωνία· αν οι Βούλγαροι συνοριακοί ερευνήσουν στο βάθος του πορτ-μπακάζ; «Βάλτε το σταυρό σας και πάμε· εσείς δεν ξέρετε τίποτα, το αυτοκίνητο είναι δικό μου». Χρειάστηκαν, είναι γεγονός, και τρία χρυσά σταυρουλάκια για τους συνοριακούς ελεγκτές, αλλά ο Όσιος θαυματουργός Ιωάννης, ιδρυτής της Μονής Ρίλας της Βουλγαρίας παραδόθηκε σε 5 χιλιάδες αντίγραφα στο μοναστήρι του και μοιράστηκε στους αδελφούς προσκυνητές της χάρης του. Πλήθος φορές από τότε συμμετείχα στις υπερβάσεις του, αν και, συνήθως, όπως στις Λειτουργίες στους χανσενικούς, επέλεγε να αναλαμβάνει μόνος το βάρος της επικινδυνότητας. Πάντα με την προθυμία μπροστά, και την προσευχή κατά πόδας.

Αν είναι κανείς να ΄ναι δότης, ας είναι ιλαρός!

Χωρίς αυτοπεποίθηση ...       

Οσάκις παρουσιάζεται η εσωστρέφεια, είναι ηλίου φαεινότερη η ύπαρξη δειλίας και ασφαλούς βεβαιότητας στην απαξία των οικείων δυνάμεων. Εξυπακούεται η σιγουριά για τη μειονεκτική θέση που βρίσκεται η πλευρά μου, για τη φτήνια του κατεχόμενου θησαυρού μου.

Αν εμπιστεύομαι αυτό που εκπροσωπώ, είναι αυτόματη η διάθεσή μου να το εκθέσω, να το προσφέρω για χρήση, για μεταποίηση ή και για μίμηση σε τυχόν ενδιαφερόμενους, να το προτείνω για σύγκριση, να το ανοίξω σε προσαρμογή. Δεν το φοβάμαι. Δεν το κρύβω, δεν το κατακρατώ. Δεν κλείνομαι στον κύκλο μου και ελέγχω σθεναρά την άμυνα. Δεν το ασφαλίζω στο κελάρι μου μη και μου το μαγαρίσουν οι άλλοι στην επαφή μαζί του. Το απλώνω επιθετικά στο παζάρι του κόσμου και ζητώ την τιμή του.

Όποιος έχει εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του βγαίνει στο μεϊντάνι. Μπαίνει στο χορό. Ξέρει πως η αξία δε χάνεται. Το διαμάντι μένει πάντα αναλλοίωτο. Η τριβή το κατεργάζεται μόνο, το αναδείχνει. Κάποια ψήγματα δεν αποκλείεται να αποπέσουν, αλλά είναι για να καταστεί λαμπρότερο και ακριβότερο. Άλλοτε πρέπει να συνδυαστεί, κάποτε να περικλειστεί σε πολύτιμα μέταλλα, αλλά έτσι αξιοποιείται, προβάλλεται, καθίσταται εύχρηστο και επωφελέστερο.

Ο κατεχόμενος θησαυρός του λαού μας, συνιστάμενος από τις επιστρωματικές και αλληλοσυμπληρούμενες πολιτιστικές κατακτήσεις του επί τέσσερις χιλιάδες χρόνια, στην ιστορική του πορεία ήταν πάντα έκθετος. Το «ελληνικόν» έδινε κι έπαιρνε με πλέρια αυτοπεποίθηση. Μετέπλαθε, αφομοίωνε και ακτινοβολούσε αδιάκοπα χωρίς τον παραμικρό φόβο της εξάντλησης ή της στρέβλωσης και της φθοράς. Μικρές και μεγαλύτερες μεταβολές δεν τις αρνήθηκε. Δεν είπε «ο κούρος είναι αιγυπτιακός, γιατί να τον κινήσω», δεν είπε «ο τρούλος είναι περσικός, μακριά από μένα». Το προνόμιο της ιστορικής του ιδιομορφίας δεν το απολυτοποίησε. Αντίθετα, με ακούραστο πνεύμα προσαρμογής προσλάμβανε το καινούργιο και το ανέδειχνε ως οικείο. Όχι πάντα χωρίς ωδίνες, πάντα, όμως, με αποτέλεσμα. Το νεότευκτο να είναι ένα βήμα μπροστά.

Η αυτοπεποίθηση, λοιπόν,  φαντάζει ως το αντίδοτο, ο εξολοθρευτής της δελίας/εσωστρέφειας. Έχεις αυτοπεποίθηση; Στρέφεσαι προς τα έξω με χαμόγελο επιτυχίας! Δεν έχεις; Κρύβεσαι! Είναι, όμως, το απόλυτο αντίδοτο; Έχει πάντα το κατάλληλο ρίζωμα για να αντέχει και να καρποφορεί; Διαθέτει τη βάση για στέρεη εκπόρευση; Γιατί και κάθε νεφελοβάμονας νομίζει πως είναι σε θέση να αντεπεξέλθει σίγουρα στα προσκόμματα που παρέχει η πραγματικότητα, αλλά πολλάκις εντελώς ανεδαφικά, και ματαίως.

Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι την αυτοπεποίθηση γεννά η αυτοεκτίμηση. Η αναγνώριση και διακήρυξη του αληθινού εκτοπίσματος που ο καθείς διαθέτει. Ενδεχομένως - όχι πάντα. Όταν ένας λαός έχει μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του εξαιτίας του παρελθόντος του ή των επιτευγμάτων του ή της ισχύος του, και παράλληλα αποφεύγει επιμελώς να αναγνωρίζει και να παραδέχεται τα σφάλματά του, αν έχει την εντελώς, νομίζω, πεπλανημένη αντίληψη ότι κρύβοντας κάτω από το χαλί τα μελανά σημεία της πορείας του βελτιώνει την εικόνα του, τότε κατατρέχει, αναστέλλει την αυτοεκτίμησή του, όσο πραγματικά και στέρεα κι αν είναι τα βάθρα όπου αυτή εδράζεται, και εξουδετερώνει την αυτοπεποίθησή του.

Η αυτοεκτίμηση, δηλονότι, έχει δίδυμη αδερφή. Την αυτομεμψία. Μόνο μαζί οι δυο τους γεννούν την αυτοπεποίθηση. Η καθεμιά ασυνόδευτη χωλαίνει. Γιατί, βέβαια, μπορεί ένας λαός να αποστερεί τους ξένους ή να νομίζει ότι τους αποστερεί από τη γνώση των αμαυρωτικών πλευρών ή των αδύναμων στιγμών της παρουσίας του, για να μην εκτίθεται, αλλά ποτέ, όσο κι αν το επιδιώκει, δεν μπορεί να διαγράφει από τη δική του συνείδηση τα σφάλματά του, τις αστοχίες του, ας το πούμε σωστά, τις αμαρτίες του.

 Η αποδοχή της ενοχής ή της αδυναμίας δεν είναι εύκολη υπόθεση, όπως, άλλωστε, και η παραδοχή της. Κι όταν τα μελανά είναι εκεί, αλλά απωθούνται, θεριεύουν. Με δυο συμπτώματα: τον άκρατο εθνικισμό (παθολογική εκδήλωση της αυτοεκτίμησης) και συγχρόνως τη ροπή προς την εσωστρέφεια. Και τα δυο είναι παιδιά της εικονικής αυτοπεποίθησης. Φαίνονται τα δυο τους ασύμβατα. Θα περίμενε κανείς να μη χωράνε στο ίδιο καλάθι. Κι όμως. Είναι υπερβολές ασφαλείας. Στοχεύουν στο ίδιο. Μην ξεμπροστιαστούμε. Μην καταστρέψουμε κι ακυρώσουμε τις εθνικές μας αυταπάτες. Μην ξεπαγώσουμε τον ιστορικό χρόνο από το βολικό σημείο που τον ακινητοποιήσαμε. Φωνάζω πως είμαι σπουδαίος και συνάμα κρατώ αποστάσεις. Εκμηδενίζω στη σκέψη μου τους άλλους και την ίδια στιγμή αποφεύγω ν’ αναμετρηθώ. Και φροντίζω να μη μάθω τα επιτεύγματα των άλλων μη και διασαλευτεί η σιγουριά μου για το πρωτείο μου. Βεβαιώνομαι πως όλοι οι άλλοι είναι κακεντρεχείς και με κατατρέχουν. Τους εχθρεύομαι και κρύβω τα υπάρχοντά μου. Φυλάγω τα ρούχα μου για να ... τα ’χω όλα ... σκοροφαγωμένα.

Πραγματικά οδυνηρό. Να έχεις τις αληθινές προϋποθέσεις που μπορούν να σου προσπορίσουν πλήρη αυτοεκτίμηση, να κατέχεις θησαυρό που αντέχει σε κάθε αντιπαράθεση με όποιον άλλο, και να κρύβεσαι σαν τον τελευταίο άπροικο που τον δέρνουν οι ανασφάλειες. Γιατί ροκανίζει την αυτοεκτίμηση η απώθηση στο υποσυνείδητο όσων δικαιολογημένα ενοχλούν. Κι αυτό να γίνεται συστηματικά, μεθοδευμένα, σε κάθε έκφανση της ζωής. Να περιφρουρείς, ας πούμε, τα σχολικά βιβλία μη και παρεισφρήσει ο,τιδήποτε μειωτικό. Και να κατασκευάζεις μύθους και να συντηρείς επινοημένες αλήθειες με την πρόθεση να εξομαλύνεις τις προεξοχές που δεν μπορείς εύκολα να κρύψεις. Και να διατηρείς την ψευδαίσθηση ότι έτσι σώζεις την καινούρια γενιά από τα τραύματα που κινδυνεύει να λάβει αν μάθει. Αμ δε! Ίσως μόνο την εμποδίζεις να προχωρήσει μπροστά με κουράγιο.

Για ένα λαό όπως ο δικός μας, που δεν έχει τίποτε να ζηλέψει ως προς τους παράγοντες προσπορισμού αυτοεκτίμησης, το ζητούμενο για να εξασφαλιστεί η αυτοπεποίθηση είναι η παραδοχή, η κατανόηση και η αναγνώριση των αδύνατων πλευρών του. Τότε, πιστεύω, θα ελευθερωθούν οι δυνάμεις που δίνουν φτερά τόλμης και σιγουριάς. Έτσι εξουδετερώνονται οι φοβίες που πηγάζουν από το πραγματικό ενδεχόμενο των εξευτελιστικών αποκαλυπτηρίων και συγκρατούν κάθε πρόθεση δυναμικής δημόσιας παρουσίας.

Προσπάθησα να οικοδομήσω μια διάγνωση. Δεχόμαστε πως παρατηρείται στο σύγχρονο ελληνισμό μια εσωστρεφής τάση, μια βαθιά πνευματική και κοινωνική ατολμία. Ισχυρίζομαι ότι η συγκαιρινή εσωστρέφειά μας οφείλεται στη χωλή μας αυτοπεποίθηση, συνέπεια της άρνησης αναγνώρισης της σφαλερότητας κάποιων από τις εκάστοτε επιλογές μας που βιώνουμε τον αρνητικό τους αντίκτυπο στην εικόνα μας, και στην αποποίηση της όποιας ενοχής προκύπτει απ’ αυτές τις επιλογές.

Επισήμανση  τριών παραδειγμάτων από την ιστορία μας του εικοστού αιώνα θα συνεργούσε ίσως στην εξασφάλιση της συγκατάνευσης του αναγνώστη στην ορθότητα της διάγνωσης.

1919-1922. Αναγνωρίσαμε τα σφάλματά μας στη μικρασιατική εκστρατεία; Μας φταίει ο Κεμάλ, οι Αγγλογάλλοι, ο Λένιν ... Προς Θεού, δε φταίνε καθόλου οι μεγαλοϊδεατισμοί μας, η αγνόηση των ταχύτατων μεταβολών στην παγκόσμια σκακιέρα, οι κούφιες φαντασιώσεις μας. Η Σμύρνη, μάνα, καίγεται, το πρόβλημά μας μετά 85 έτη αν οι μικρασιάτες «συνωστίζονται» ή «καταδιώκονται» στην προκυμαία! Δεν είναι χαρακτηριστικό, που καταγράφεται συνήθως ως καταστροφή (είμαστε τα θύματα) και όχι ως εκστρατεία (ηθελημένη δράση); Στην πραγματικότητα υπήρξε καταστροφική εκστρατεία.

1950-1959. Αναγνωρίσαμε τα σφάλματά μας στον απελευθερωτικό αγώνα της Κύπρου; Μας φταίνε, φυσικά οι Εγγλέζοι, οπωσδήποτε οι Τούρκοι, προφανώς οι Αμερικάνοι... Προς Θεού δε φταίει καθόλου ο εξαρχής σκόπιμος αποκλεισμός του μισού πληθυσμού της Κύπρου (τουρκοκύπριοι+αριστεροί), δε φταίει το ακατάσχετο κυνηγητό χιμαιρικών μαξιμαλιστικών στόχων (ένωσιν και μόνον ένωσιν), δε φταίει η έγερση του θέματος τη στιγμή που η Ελλάδα ήταν απόλυτα εξαρτημένη από την αποικιοκρατική δύναμη (αμέσως μετά τον εμφύλιο). Γιορτάζοντας την πεντηκονταετία προσθέτουμε, ιδιαζόντως περιχαρείς, «χαμένες ευκαιρίες» που, βέβαια, αρνούμαστε την ύπαρξή τους! Καμιά υποψία ότι οι άλλοι προωθούν τα δικά τους συμφέροντα και δε μας χρωστούν τίποτε.

1992-1993. Αναγνωρίσαμε τα σφάλματά μας στη διαχείριση του θέματος που πρόκυψε με το διαμελισμό της Γιουγκοσλαβίας; Φταίνε όλοι, (οι πάντες, ως γνωστόν, βυσσοδομούν εναντίον μας!) και κυρίως οι συμπαθείς χωρικοί -κατά το Στρατή Μυριβήλη- Μακεντόν Ορτοντόξ. Οι σεβαστιανοί σαμαράδες και οι λοιποί κράχτες του αδιεξόδου είναι περιστεράκια. Οι μυριάδες των διαδηλωτών στα συλλαλητήρια διαθέτουν το ακαταλόγιστο. Οι σφοδροί κατήγοροι της μετριοπάθειας, ακραιφνείς ...πατριώτες, διαπρέπουν στο απυρόβλητο. Καταφέραμε μια αντίπαλη Μακεδονία. Mια φιλική Novamacedonia θα ήταν προδοσία!

  

Ας κλείσουμε τη διάγνωση επισημαίνοντας ένα πολύ χαρακτηριστικό παράλληλο σύμπτωμα της χωλής αυτοπεποίθησης. Ένα σύμπτωμα που επιδεινώνει επικίνδυνα την εσωστρέφεια. Απαιτούμε πάντα από τους άλλους να γνωρίζουν καταλεπτώς και να σέβονται τις ευαισθησίες μας και να αποφεύγουν επακριβώς όσα μας ενοχλούν, αλλά ουδέποτε ενδιαφερόμαστε να πληροφορηθούμε έστω, τι ενδεχομένως ενοχλεί τους άλλους. Όλοι πρέπει να προσέχουν μη θίξουν τα όσιά μας. Εμείς δε χρειάζεται να μαθαίνουμε τι οι άλλοι θεωρούν όσιο. Χαρά στο πράμα! Κι η μυλωνού τον άνδρα της με τους πραματευτάδες! Άκου, τώρα, που θα βγάλω τα παπούτσια μου για να μπω στο τζαμί τους!

Και λοιπόν, τι κάνουμε; Προσφέρεται θεραπευτική αγωγή; Ναι, αν κοιτάζουμε μακριά, αν προγραμματίσουμε συστηματικά κι αν δείξουμε ριζοσπαστική γενναιότητα, αναλαμβάνοντας, ως λαός, αλλά και ως πολίτες την ευθύνη για τις πράξεις ή τις παραλείψεις μας. Η εσωστρέφεια έχει τους κράχτες της. Φυσικά και δεν εξαφανίζονται με το μαγικό ραβδάκι. Δεν είναι, όμως, πολλά ή ανέφικτα που απαιτούνται. Απλώς, υπέρβαση της ηθελημένης αυταπάτης, και ειλικρινής εφαρμογή του σολωμικού «εθνικό είναι το αληθές».

Και το κλειδί, όπως σε πλείστα άλλα, το κρατά η παιδεία. Σταδιακά, βήμα το βήμα, ανατροπή των κεκτημένων της εθνικής αυταπάτης μέσα από το φυσικό ανάδοχο κάθε φερέλπιδος προσπάθειας για το καλύτερο. Που είναι ο δάσκαλος και το σχολείο. Σίγουρα απαιτείται καταβολή πολιτικού κόστους από τους κυβερνήτες που θα τολμήσουν. Αλλά από κάπου πρέπει να ξεκινήσουμε. Για να πάψουμε να οικοδομούμε το μέλλον πατώντας πάνω σε σάπια σανίδια. Στο κάτω κάτω δε θα είμαστε και οι πρώτοι που αποτολμούν. Από πέρσι Γάλλοι και Γερμανοί μαθητές άρχισαν να διδάσκονται τη νεότερη ιστορία των χωρών τους και της Ευρώπης από κοινό βιβλίο με στόχο την αποξήρανση των βάλτων αίματος που τις χώρισαν στο παρελθόν, και τη «συμβολή στην οικοδόμηση του κοινού μέλλοντος των δύο λαών και όλων των ευρωπαίων». Κατάλαβαν, προφανώς, οι ηγέτες που προχώρησαν (όχι χωρίς απώλειες ψήφων) σ’ αυτές τις αποφάσεις, ότι η εμμονή στις εθνικιστικά εξηρμένες θέσεις μόνο γέφυρες αλληλοκατανόησης δεν οικοδομούν. Και σήμερα η Ευρώπη και ο κόσμος χρειάζονται γέφυρες για να διαβαίνουν ανταλλασσόμενες οι πολιτισμικές αξίες. Δε χρειάζονται επαναλαμβανόμενες αναξέσεις των όντως πολυαίμακτων πληγών του παρελθόντος.

Είναι βέβαιο πως καμιά τέτοια προσπάθεια δεν μπορεί να έχει μόνιμα αποτελέσματα αν δε μεταμορφώνει τον άνθρωπο, αν δεν ανακαινίζει την καρδιά του, αν δεν αλλάζει τη νοοτροπία του. Γιαυτό είναι που ισχυρίζομαι ότι το κλειδί το κρατά η παιδεία. Αυτή παρεμβαίνει λυσιτελώς στην προσωπικότητα. Αρκεί να μην ακυρώνει τη δράση της η γενικότερη κοινωνική ατμόσφαιρα.

Είμαι βέβαιος πως σκέφτεστε: καλά, οι άλλοι δε μας αδίκησαν ποτέ, δε μας καταδίωξαν, δε μας έβλαψαν; ήταν πάντα καλά παιδιά, και μας αγαπούσαν; Κι εμείς πρέπει να τους ανταποδίδουμε; Αντίθετα, βέβαια. Διέπραξαν τα δικά τους σφάλματα. Αλλά, είναι και δική τους υπόθεση να τα αναγνωρίσουν. Σε σχέση με τις σε βάρος μας αμαρτίες των άλλων, δική μας δουλειά είναι μόνο η συγχώρεση. Αυτό επαφίεται σε μας. Ούτε η εκδίκηση, ούτε η ανταπόδοση, ούτε καν δυσανασχέτηση, ούτε η αναπαραγωγή του μίσους. Μόνο μακροθυμία, ανοχή, ανεξικακία. Αυτά.

Άλλωστε, η συγχώρεση μας δίνει την ευκαιρία να απαγορεύσουμε στο οδυνηρό παρελθόν να καθορίζει τις σημερινές αποφάσεις μας και τη μελλοντική πορεία μας. Χωρίς να μας επιβάλλει να ξεχάσουμε, να διαγράψουμε την εμπειρία που λάβαμε, μας αφήνει περιθώριο να επιτρέψουμε στον παλαιό εχθρό να υπάρξει δίπλα μας. Ενδεχομένως να υπάρξει ως φίλος, ως συμπαραγωγός ειρήνης. Ο σκοπός της συγχώρεσης δεν είναι θεωρητικός· ή δεοντολογικός. Είναι κατεξοχήν πρακτικός και αποτελεσματικός: επανορθώνει τη διασαλευμένη σχέση, αποκαθιστά την κοινωνία για να ξεπεραστεί η αποξένωση. Χωρίς να αλλάζει το παρελθόν, κλείνει πληγές χαίνουσες, πολλές φορές για αιώνες, και αδρανοποιεί την πηγή της εχθρότητας. Απελευθερώνει τη θετική ενέργεια που δεσμεύεται από την αρνητική φόρτιση που μας προμήθευσε η οδυνηρή εμπειρία. Δεν επιτρέπει να μας δηλητηριάζουν οι παλιές πληγές. Αυτά ισχύουν, προφανώς, στις διαπροσωπικές σχέσεις, αλλά καθόλου λιγότερο και στις σχέσεις ανάμεσα σε ιστορικούς λαούς.

Και να το καινούριο μας δίδυμο. Το αντιδίδυμο που ελευθερώνει από την εσωστρέφεια και ανοίγει τους δρόμους προς τον κόσμο. Αυτομεμψία και συγχώρεση.  

Ας συνοψίσω. Η εσωστρέφεια στην περίπτωσή μας αντιμετωπίζεται, κατά τη γνώμη μου, με δυο εσωτερικές δυνάμεις. Η πρώτη προκύπτει από την ακριβή, χωρίς ωραιοποιήσεις, αποσιωπήσεις και μικροπρέπειες γνώση της πραγματικής πορείας του λαού μας πάλαι τε και επ’ εσχάτων. Η δεύτερη προκύπτει από τη μεγαλόθυμη εκδήλωση υπερβατικής (δηλαδή ειρηνικής) διάθεσης απέναντι στους καταφερομένους. Θέλουμε να ξεφύγουμε από την εσωστρέφεια και να ανοιχτούμε στην παγκοσμιοποίηση των πάσης μορφής αξιών; Υπάρχει οδός διαφυγής!

 Ὥσπερ ζώου τῶν ὄψεων ἀφαιρεθεισῶν

ἀχρειοῦται τὸ ὅλον,

οὕτως ἐξ  Ἱστορίας

ἀναιρεθείσης τῆς ἀληθείας

τὸ καταλειπόμενον αὐτῆς

ἀνωφελὲς γίνεται διήγημα.

ΠΟΛΥΒΙΟΣ Ο ΜΕΓΑΛΟΠΟΛΙΤΗΣ

Θα προσέθετα: Και άκρως επικίνδυνον, έως και καταστροφικόν.